عوامل مؤثر در شکل‌گیری شخصیت و ساختار آن از دیدگاه امام خمینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌پژوه دکترای قرآن و روانشناسی و استاد همکار مجتمع آموزش عالی علوم انسانی جامعه المصطفی

2 استادیار پژوهشگاه بین‌المللی جامعه المصطفی العالمیه

3 دانش‌پژوه کارشناسی‌ارشد روان‎شناسی شخصیت مجتمع آموزش عالی علوم انسانی جامعه المصطفی العالمیه

چکیده

پژوهش حاضر، با هدف بررسی عوامل مؤثر در شکل‏گیری شخصیت و ساختار آن در آثار و اندیشه‌های امام خمینی رحمة الله علیه به روش توصیفی- تحلیلی آن‏جام شد. برای دست‌یابی به اهداف پژوهش کتاب‌های شرح حدیث جنود عقل و جهل، شرح چهل حدیث، تعلیقه علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، آداب الصلوه، سرالصلوه‏‏، انوارالهدایه فی التعلیقه علی الکفایه، طلب و اراده، صحیفه امام، شرح دعای سحر و تقریرات درس فلسفه امام خمینی مورد بررسی قرار گرفت. یافته‌های پژوهش نشان داد: الف) انسان موجودی دو ساحتی متشکل از نفس و بدن است و فطرت، عقل، جهل، قلب و اختیار اجزای تشکیل دهنده‏ی نفس هستند، فطرت؛ ساخت روانی اولیه‌ی نفس و پایه‌ی اصلی شکل‏گیری شخصیت است. قلب عنصر مرکزی فطرت می‌باشد و توجه به عالم غیب و طبیعت دو کارکرد آن هستند که تحت تأثیر عقل، جهل و اختیار، پایه‌ی سلامت و اختلال شخصیت می‌باشند.، ب) کیفیت و کمیت به فعلیت رسیدن استعدادهای فطری تحت تأثیر عقل، جهل و اختیار، زمینه‏ی پیدایش شخصیت و تفاوت‌های فردی است، ج) اشتغالات مادی و نفسانی، توجه قلب به مادیات و استفاده‌ی نامطلوب از عقل و اختیار مهم‌ترین موانع فعلیت استعدادهای فطری و زمینه‌ی شکل‌گیری بیماری روانی و تیپ‌های ناسالم شخصیت هستند، د) در کنار وراثت و محیط، مهم‌ترین عامل شکل‌گیری شخصیت، اختیار انسان است که کیفیت و کمیت استفاده از آن در افراد متفاوت است، هـ) خانواده به ویژه مادر نقش بسیار مهمی در شخصیت انسان دارد. کیفیت تعامل مادر با فرزند؛کیفیت شیر دادن، حالات روحی مادر، حضور او در کنار کودک و ابراز محبت مهم‌ترین عوامل دخیل در شخصیت کودک هستند و جدایی کودک از مادر و افراط و تفریط در محبت، زمینه‌ی بسیاری ازاختلالات روانی- رفتاری بشر است، و) بعد از خانواده، نقش تربیتی مدرسه، محیط آموزشی، مربی، محیط اجتماع، نوع حکومت و فرهنگی که بر جامعه حاکم است در تربیت و شخصیت افراد مؤثر می‏باشند. ز) ساختار شخصیت بر اساس مفهوم «نفس» و اجزای تشکیل دهنده‏ی آن تبیین شده است.

کلیدواژه‌ها


1-اتکینسون، ریتا ال و همکاران.(1392)، زمینه­ی روانشناسی هیلگارد، مترجمان: براهنی، محمد نقی و همکاران، تهران: رشد.
2-احمدی، علی اصغر.(1388)، روانشناسی شخصیت از دیدگاه اسلامی، تهران: امیرکبیر.
3- اردبیلی، عبدالغنی.(1392)، تقریرات فلسفه امام خمینی(ره)، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
4- آذربایجانی، مسعود.(1385)، روانشناسی دین، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
5- حجتی، محمدباقر.(1385)، اسلام و تعلیم و تربیت، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
6- راغب اصفهانی، حسین.(1390)، مفردات الفاظ قرآن کریم، ترجمه حسین خداپرست، قم: نوید اسلام.
7- سالاری‏فر، محمدرضا و همکاران.(1389)، بهداشت روانی با نگرش به منابع اسلامی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
8- شجاعی، محمد صادق.(1397)، روانشناسی در قرآن و حدیث، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
9- _____ و حیدری، مجتبی.(1389)، نظریه­های انسان سالم با نگرش به منابع اسلامی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
10- _____.(1385)، دیدگاه های روان شناختی، قم: موسسه آموزشی پژوهشی امام خمینی.
11- _____.(1394)، روان شناسی اسلامی (مبانی، تاریخچه و قلمرو)، مرکز بین المللی ترجمه و نشر المصطفی(ص).
12- _____.(1396)، شخصیت از دیدگاه صفات(نظریه های روان شناسی و اسلامی)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
13- شولتز، دوان. پی.(1396)،  نظریه‏های شخصیت، ترجمه یحیی سید محمدی، تهران: ویرایش.
14- العانی، نزار محمد.(1998)، الشخصیه الانسانیه فی التراث الاسلامی، موسسه بین المللی اندیشه اسلامی.
15- فیروزیان، شبیر،(1398)، مقدمه­ای بر روانشناسی از دیدگاه قرآن: بر اساس آثار آیت­الله مصباح یزدی، قم: موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره).
16-فیست، جیس و فیست، گریگوری جی.(1391)، نظریه‌های شخصیت، مترجم: یحیی سید محمدی، تهران: نشر روان.
17- کاویانی، محمد و موسوی، سید هانی.(1398)، روانشناسی در قرآن (بنیان‏ها و کاربردها)، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
18- مصباح یزدى، محمد تقى.(1388)، جامعه و تاریخ در قرآن، تهران: چاپ و نشر بین­الملل.
19- موسوی خمینی، روح الله.(1388)، شرح حدیث جنود عقل و جهل، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
20- ____.(1394)، شرح چهل حدیث، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
21- ____.(1406)، تعلیقه علی شرح فصوص الحکم و مصباح الانس، تهران: موسسه پاسدار اسلام.
22- ____.(1394)، آداب الصلوة،تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
23- ____.(1392)، سرّالصلوة‏‏، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
24- ____.(1372)، انوارالهدایه فی التعلیقة علی الکفایة، ج1، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
25- ____.(1362)، طلب و اراده، ترجمه و شرح سید احمد فهری، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
26-____.(1389)، صحیفه امام، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.
27- ____.(1395)، شرح دعای سحر(ترجمه فارسی)، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
28- ناروئی نصرتی، رحیم و عبدی، حسن.(1396)، علم النفس از دیدگاه اندیشمندان مسلمان، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
29- واعظی، احمد.(1377)، انسان از دیدگاه اسلام، تهران: سمت.
30- هیل و زیگلر.(1379)، نظریه‌های شخصیت، ترجمة علی عسگری، ساوه: دانشگاه آزاد اسلامی.
31- اله‌بداشتی، علی و همکاران. (1394)، مبانی کرامت انسان از دیگاه امام خمینی(ره)، فلسفه‌ی دین، دوره‌ی 12، شماره 1، ص 154-131.
32- بشیری، ابوالقاسم و همکاران. (1388)، بررسی مفروضه‌های اساسی درباره ماهیت انسان از دیدگاه روان‌شناسی و اسلام، روان شناسی و دین، سال دوم، شماره 5، ص 47-7.
33- بهشتی، محمد. (1395)، جایگاه فطرت در اندیشه تربیتی امام خمینی (ره)،تربیت اسلامی، دوره­ی 11، شماره22، ص21-1.
34- سالاری، زینب و علایی رحمانی، فاطمه. (1393)، تأثیر خانواده، محیط و اراده در شکل‏گیری شخصیت انسان از منظر امام علی(ع)، پژوهش‏های نهج‏البلاغه، سال دوم، شماره 5، ص104-83.
35- سید هاشمی، محمد اسماعیل و موسوی خو، صفی الله. (1390)، اراده­ی الهی و نسبت آن با اختیار انسان از دیدگاه امام خمینی(ره)، آینه معرفت، شماره 29، ص87-67.
36-شیبانی دلویی، داود. (1378)، دیدگاه‏های انسان‏شناختی قرآنی امام خمینی، پژوهش‏های قرآنی، شماره 19و 20، ص243-194.
37- شجاعی، محمد صادق. (1395)، ساختار شخصیت بر اساس منابع اسلامی در چهارچوب رویکرد صفات(گزارش مطالعه کیفی)، تحقیقات بنیادین علوم انسانی، شماره1، ص 142-105.
38-_____(1393)، ساختار شخصیت از دیدگاه اسلام در چارچوب رویکرد صفات، پایان‏نامه دکتری روان‏شناسی، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
39-کریمی، سعید. (1380)، تحلیل بحران شخصیت و هویت از دیدگاه امام خمینی(ره)، حضور، شماره 37.
40- کلانتری، مهرداد و رمضانی، ملیحه. (1388)، نگاهی به روان‎شناسی اسلامی با توجه به اندیشه های امام خمینی(ره)، حضور، شماره 68، ص162-148.
41-فقیهی، علی نقی و همکاران. (1392)، مبانی انسان­شناختی تعلیم و تربیت از دیدگاه امام خمینی(ره)، تربیت تبلیغی، شماره2، ص 31-9.
42-وکیلی، هادی و ملکی، ملیحه، (1393)، انسان خودساخته و انسان خودشکوفا در آرای امام خمینی و آبراهام مزلو، عرفان، شماره10، ص160-135.